Мырзашөл атанған, бұрынырақ Бетпақдала деген атаумен белгілі болған бұл аймақтың тарихы әлі де ден қойып зерттеуді керек етеді, – дейді әкім. – Мырзашөлді суландыру, байлығын пайдалану жұмысы патшалық Ресейдің өзін қызықтырғанын тарих беттерінен ұшыратып жатырмыз. Мәселен, Түркістан генерал-губернаторы 1911-1913 жылдары Мырзашөл көшпелі қазақтарының шаруашылық және жер пайдалану жағдайына зерттеу жүргізіпті. Шөл даланы суландырудың жүйесі жасалған. Соның нәтижесінде 1914 жылы Солтүстік Романов каналы қазылған. Ал 1917 жылдан бастап осы канал Солтүстік Голодностеп деп аталынды. 1918 жылы 17 мамырда Түркістан өлкесінде суландыру жұмыстарын жүргізу туралы атақты Лениндік декретке қол қойылып, 50 мың рубль бөлінді. 1920 жылы 24 желтоқсанда РСФСР Халық Комиссарлары Советінің "Орта Азия республикаларындағы мақта өндірісін қайта қалпына келтіру жөніндегі” декреті шықты. 1921 жылы Түркістан су шаруашылығы басқармасы Голодностеп ирригациялық жүйелер басқармасын ашты. 3800 гектарға дейін мақта егілді.
Ал 1928 жылы қаңтарда Сырдария округінің құрамында болған Иіржар болысы таратылып, соның негізінде Иіржар ауданы құрылған.
Арада екі жыл өткен соң Иіржар Мақтаарал ауданы болып өзгертілді.
Байтақ Қазақстанға мақта дақылы арқылы әйгілі болған Мақтаарал ауданының қысқаша түйіп айтқанда тарихы осы.
Ел болған соң ішінде ерлер болады. Жапандағы қу далаға үлкен тіршілік әкеліп, тамырына нәр берген мырзашөлдіктердің арасынан озат шаруашылықтар асқақтап шыға бастады. Атап айтқанда, С.Орлов, Ш.Ділдабеков, Ш.Тұрғынбаев, О.Алдыбаевтар Социалистік Еңбек Ері атанып, кеуделеріне Алтын Жұлдыз тақса, Ж.Ералиев Одақтың депутаты болды. Қ.Патсаев, Б.Батманов, С. Жәштаев, З.Ахметов, О.Нұрымбетов, А.Қалыбеков, А.И.Молчанов сияқты азаматтар Отанымыздың жоғары наградаларына ие болды. Тарих бір адамның қолымен жасалмайды. Шөл даланы берері мол мырза атандырған, осы күнге жеткізген аталарымыз бен апаларымызға бүгінгі мақтааралдықтар атынан басымызды иіп, рахмет айтқан болар едік. Қалай дегенде де, Қазақстанда Мақтаарал ауданының жөні де, жосығы да бөлек. Елбасымыз Оңтүстікке келген сапарында мұны айрықша атап та көрсетті.
– Елдің тұрмысы жақсарған сайын мемлекеттің абыройы, беделі көтеріледі. Осы қисынға салсақ, кешегі кеңестік дәуірді былай қоя беріп, еліміз тәуелсіздік алғаннан бергі халықтың өмір сүру деңгейін сараптап көрдіңіздер ме? Міне, сексен жылдық той өткелі жатыр, мақтааралдықтар тәуелсіздіктің тағылымын жанымен ұғу арқылы әл-ауқатын көтеруі жолында қандай жетістіктерге жетті?
– Сауалыңыз орынды. Ел іші болған соң ішінде аласы да, құласы да болады. Кейбір ойы бұзықтар Қазақстандағы жасалып жатқан игіліктерден сабақты жіп құрлы жақсылық көрмей, аттанға ойбай қосып жатады. Құдды, өзі Қазақстаннан тысқары тұратындай қара бояу жағады. Басылым беттерінде даурығады. Ондайлар бізде де бар. Бір ауылдық округінде өткен есеп беру жиынында сауал қоюшылардың қатарында күнкөрісіміз төмен, үкіметтен жәрдем аз дегенді айтып қалғандар болды. Сонда жасы сексенге келген қария ортаға шығып, аталы сөзін айтқаны жадымда қалып қойды.
"Мына Өзбекстанмен арамызды екі шақырым жер бөліп жатыр, – деді ақсақал. – Біздің бір мұғалімнің жалақысын онда 7 мұғалім алады. Бір дәрігеріміздің айлық жалақысына Өзбекстанда 8 дәрігер күн көріп отыр. Мақтааралдағы бір қарттың зейнетақысындай ақшаны Өзбекстанда 8 қартқа бөліп береді. Күні кеше мүйізі қарағайдай осы мемлекеттің тұрғындары жағдайлары осындай бола тұра, Отаны жөнінде ғайбат сөз айтпайды. Үкімет аз көмектеседі деген сөз сөз бе, ендігі қалғаны жұмыс істегісі келмегендердің аузына шалқалатып қойып ас салу ма?”.
Ақсақал қызынып сөйлегенімен, сөздің расын айтты. Тәуелсіздік алған алғашқы жылдардағы дағдарыстардан кейін Қазақстан әлемдік дамуда өз сара жолын тапты. Осы ақиқатты сезіну үшін өзіміздің ауданда сараптама жүргізіп көрдік. Нәтижесі таңқаларлықтай.
Сөзіміз жалаң болмасын, нақты фактілерге сөз берейік. 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясын жүзеге асыру мақсатында ауданымызда ауқымды жұмыстар жүзеге асуда. Сексеннің асуына шығып отырған ауданымыз іріленгеннен кейінгі соңғы 10 жыл көлемінде ірі-ірі айтулы табыстарға қол жеткізді. Әлеуметтік салаға бюджеттен қаржы бөлу жылдан жылға арта түсуде. Мәселен, 1998 жылы білім беру саласына небәрі 591 млн. қарастырылса, биыл оның көлемі 9 есеге өсіп, 5,3 млрд. теңгеге жетті. Медицина саласына сол кезде 93 млн. бөлінсе, қазір оның көлемі 14 есеге өсіп, 1,3 млрд. теңгеге жетті. Ауданда тұрғын үй салу 25 есеге өскен. Осыдан 10 жыл бұрын ауданда 5500 адам жеңіл көлікті иеленсе, қазір олардың қатары 17800-ге жетті. Есептеп қарасақ, әрбір 8 үйге 1 жеңіл көліктен келеді екен. Телефон қызметі жақсара түсуде. Бұдан 10 жыл бұрын 4500 үйде телефон нүктесі болса, қазіргі кезде абоненттер саны 14800-ге иек артып отыр. Ауданымызда әрбір 3 үй сайын 1 телефон нүктесінен келеді екен. Табиғи газ тұтынушылар 7000 абоненттен 14000 абонентке жетіп отыр. Ауыз су проблемасы біртіндеп шешімін табуда. 2002 жылға дейін ауыз су құбырларын жөндеуге бір тиын да қаржы бөлінбей келсе, одан бері әр жыл сайын 500-700 млн. теңге қаржы бөлінуде. Абай-Қоғалы тұщы су торабының құрылысы келесі жылы пайдалануға беріледі. Осы су жүйесі бойындағы 28 елді мекен тұщы сумен қамтамасыз етілгелі отыр. Жетісай, Мырзакент, Атакент, Асықата кенттерінде ауыз су жүйелері жаңартылып, жөндеуден өткізіледі. Асықата кентіне Атакент арқылы тұщы су жеткізілгелі отыр. Ауыл жолдарын жөндеу жақсара түсуде. Бұрынғыға қарағанда жол жөндеуге 15 есеге дейін көп қаржы бөлініп отыр. Міне, мұның бәрі соңғы 10 жыл бедерінде қол жеткен жетістіктеріміздің бір парасы деп айтуымызға болады.
2006 жылмен салыстырғанда аудандағы зейнеткерлер саны 732-ге артып, бүгінгі күні ауданымыздағы 16876 зейнеткерлерге ай сайын 92 млрд. 242 млн. 565 мың теңге (1998 жылы 16743 зейнеткерге 559 млн. 650 мың теңге), 11 683 мемлекеттік жәрдемақы алушыға 157 млрд. 50 млн. 964 мың теңге, 27184 арнаулы мемлекеттік жәрдемақы алушыға 95 млрд. 644 млн. 316 мың теңге, 6217 балаларға жәрдемақы алушыларға 79 млрд. 376 млн. 125 мың теңге, 16876 зейнеткерге өсе түскен зейнетақы, яғни барлығы – 592 млрд. 296 млн. 963 мың теңге төленуде. Еңбекақы, зейнетақы, мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы, атаулы әлеуметтік көмек уақтылы төленуде.
Ауданның жолаушылар тасымалдайтын автокөлік кәсіпорындары соғыс ардагерлерін ауданішілік маршруттарда тегін тасымалдайды. Сондай-ақ қала мен кенттерде тұратын соғыс ардагерлеріне бекітілген тізім бойынша монша, шаштараздарда тегін қызмет көрсетеді.
Қысқаша таратқанда, он жылда осындай жақсылықтарға кенеліппіз. Мұны экономикалық даму тіліне салсақ, қарыштап өсу дейтін шығар. Қиындық болмай тұрмайды, сондай кезеңдерде ел берекесін қашырмай сабырмен өткізе алсақ, алдағы жылдардан жақсылық күтіп өскен халықпыз ғой, алла берекесін берер...
– Қиындық дегеннен шығады. "Егемен Қазақстан” газетінің басшысы Шығыс Қазақстан облысына іссапармен барғанда облыс әкімі биылғы құрғақшылықтың ауыл шарушылығына орасан зиян шектіргенін айтқан екен. Астықтың гектары небәрі 4,6 центнерден айналған. Бірталай дақылдарды күн жеп, диқандардың жүрегін шайқап-ақ тастаған.
Мақтаарал ауданының күн көрісі негізінен мақта. Талай ағайынның қозасын шөлдетіп, қабарып жүргенін көзіміз көрді. "Жығылған үстіне жұдырық” дегендей, қайсыбір жылы аузы күйіп қалған жеке меншік мақта зауыттары бағаны көтергісі келмейді. Елбасы мақта-мата кластеріне маңыз береміз, жаңа кәсіпорындар салынады деп еді, қазіргі ахуалдарыңыз нешік?
– Дүниежүзілік қаржы дағдарысы, қиын кезде қос өкпеден қысқан қымбатшылық Мақтааралды айналып өтіп кетті деп айта алмаймыз. Елбасы сенім білдіріп, облыс басшысы ауданға әкім етіп тағайындағаннан кейін осы халықтың табанына кірген шөгір маңдайымызға қадалсын деп жүрген ел қызметшісіміз.
Диқанның дәулеті артса, ауданның да ырыздығы. Бірақ, биылғы жылдың ауыр тигені рас. Бізді бір сақтағаны, көктемнің алғашқы айларында жерімізді толық суландырып алдық. Мақтаның күйіп кетпеуіне әсері зор болды.
"Достық” магистралдық каналының ұзындығы 113 шақырым болса, Қазақстан жағына соның 49 шақырымы тиеді. Қырғызстан, Тәжікстан және Өзбекстан мемлекеттері арқылы келетін ағын су Мақтаарал ауданының 136 мың гектар жерін суландырады. "Судың аяғында отырғандар у ішеді” дегендей, көрші мемлекеттердің Қазақстанға тиесілі суын орта жолдан бұрып алу әрекеттері байқалған. Елбасының тапсырмасымен ҚР Премьер-Министрінің орынбасары Ө.Шөкеев, Су ресурстары комитетінің төрағасы А.Рябцев бастаған комиссия еліміздің пайдасына зор жұмыс атқарды.
Елбасы жолдауларында шағын кәсіпкерлікті дамытуға ерекше мән беріледі. Аудан халқы – еңбекқор, жер қадірін жақсы біледі. Ұсақ шаруашылықтарды біріктірудің пайдаға шығатындығын да біліп қалды.
Өнеркәсіп саласы бойынша 2007 жылдың қаңтар айында "Мақта келісім-шарт корпорациясы” мақта тазалау зауыты іске қосылды. Алдағы үш жылдың аралығында өнеркәсіп саласы бойынша Азық-түлік келісім-шарт корпорациясы арқылы республикалық бюджет есебінен 2008 жылдан бастап Мақтаарал ауылдық округіндегі "Мақта келісім-шарт корпорациясы” мақта зауыты маңынан 2,5 гектар жерге тұқымдық шит дайындау зауытын салуға жалпы 1,6 млрд. теңге қаралып, 2008 жылы осы қаржының 760,7 мың теңгесі игерілді. Ал қалған 827,5 млн. теңгесі 2009 жылдың қараша айына толық игеріліп, пайдалануға берілмек. Сонымен қатар осы зауыт маңынан 20 га жерге мақта майын өңдейтін зауыттың құрылысы да басталып, 2012 жылы іске қосылады деген жоспарымыз бар. Осы екі зауыттың құрылысы бітіп, жұмысын бастаса, ауданымызда 300-ден астам адам жұмыспен қамтылған болар еді.
– Ең үлкен салалар, атап айтқанда, білім беру мен денсаулық сақтау салалары бойынша атқарылып жатқан жұмыстарды бір жүлгелеу мерейтойы тойланғалы жатқан ауданның қуатын танытпақ. Не тындырылды, алдағы жоспар қандай?
– Биылғы жылы мектептің материалдық-техникалық базасын нығайтуға, компьютерлер алуға 500 мың теңге, жергілікті бюджет есебінен 10 мультимедиялық кабинетке 22,3 млн. теңге, физика, химия, биология кабинеттерін жабдықтауға жергілікті бюджеттен 13,7 млн. теңге, мектептерді ағымдағы жөндеуден өткізу үшін 7,6 млн. теңге, оқушылардың жазғы сауықтыру лагеріне 4 млн. теңге қаржы бөлінді. Биылғы жылы өткізілген ұлттық бірыңғай тестілеудің нәтижесін өткен жылмен салыстырғанда 7,59 баллға төмен болды. Атап айтар болсақ, 2005 жылы орташа балл 57,1 болған болса, 2006 жылы 59,1 балл, 2007 жылы 71,78 балл, 2008 жылы 64,19 балл болып отыр.
Алайда, жалпы көрсеткіштер өткен жылдармен салыстырғанда төмен болғанымен, аудандар арасында ұлттық бірыңғай тестілеудің (ҰБТ) қорытындысы бойынша біздің аудан бірінші рет жоғары нәтижеге қол жеткізіп, облыста бесінші орынға көтерілді.
Үш жылдың ішінде 2 балабақша коммуналдық меншікке қайтарылып, пайдалануға берілді. Жылы су ауылдық округінде 350 орындық №115 орта мектебі, Қарақай ауылдық округіндегі 350 орындық Ә.Молдағұлова атындағы орта мектебі, Атамекен ауылдық округіндегі 350 орындық Мырзашөл орта мектебі, яғни үш мектеп жаңадан салынып, оқушылар білім алуда. Сонымен қатар қазіргі таңда Елбасы Жолдауындағы "100 мектеп, 100 аурухана” бағдарламасы аясында Асықата кентінде 1200 орындық, Мырзакентте 1200 орындық, Жетісай қаласында 1200 орындық, Қызылқұм ауылдық округінде 900 орындық, сондай-ақ бұдан басқа Жетісай қаласынан 1176 орындық, Қарақай ауылдық округіндегі М.Мәметова атындағы 350 орындық, Жылысу ауылдық округінде 350 орындық С.Сейфуллин атындағы жаңа мектептердің құрылысы жүріп жатыр. Жылысудағы С.Сейфуллин мен Жетісай қаласындағы 1176 орындық мектептер ағымдағы жыл соңына дейін пайдалануға беріледі деп жоспарлануда.
Аудан тұрғындарына дәрігерлік көмектер орталық аурухана, 3 аудандық, аумақтық аурухана, өкпе-құрт аурулары және тері-венерологиялық диспансерлері, 31 отбасылық дәрігерлік амбулатория, 75 ФАП, 14 фельдшерлік пункттерде қызмет ететін 422 дәрігер мен 1397 орта буын мейірбикелер қызмет көрсетіп келеді. Көп жылдардан бері құрылысы жүргізіліп келе жатқан орталық аурухана үстіміздегі жылдың қараша айында бітіп, пайдалануға берілмек. Сондай-ақ республикалық бюджет есебінен 2009-2011 жылдар аралығында Қарақай, Жаңаауыл ауылдарындағы дәрігерлік емханалардың құрылысы және Жаңадала, Дихан, Қызылту ауылдарындағы дәрігерлік емханалардың құрылысын жүргізу орта мерзімді даму бағдарламаларына енгізілген. Облыстық бюджеттен Жаңадала емханасы мен Асықата өңірі бойынша 23 ауылдың медпункттері құрылысының жобасы, Атақоныс отбасылық емханасы мен Жетісай өңірі бойынша 15 ауылдық медпункттері құрылысының жобасы орта мерзімдік даму бағдарламасына енгізіліп отыр.
Әңгімеңізге рахмет!
Алып аурухана, шаруасы шалқыған шипажай
Жетісай қаласындағы орталық аурухананың қашаннан салына бастағаны көбінің жадынан шығып та қалған. Кемінде жиырма жыл тұрып, жаңадан пайдалануға берілгелі жатқан ауруханаға бет алғанымызда, көліктің тізгінін ұстап отырған дәрігер-провизор Жәнібек Тойшыбеков 1984 жылы басталып, 1991 жылы жартылай іске қосылды деп қалды. Оның айтуынша, ішінде өзі бар дәрігерлер қауымы көшіп-ақ қонған, бірақ жылу жүйесі жақсы жұмыс істемегендіктен, сол жылы бәрі тастап шығыпты. Әрі қарай тоқырау кезеңі, сосын оңтайсыз жекешелендіру басталды.
Айтып айтпай не керек, құрылысына тегін материал іздеген ағайын құмырсқадай қаптап, үптеп кеткен.
Тоқсаныншы жылдардың аяғында кірпіші кетілсе де, сүйегі бүтін аурухананы қайта салу идеясы көтерілді де, Астанадан мәртебелі қонақтар әлденеше рет келіп, жағдайымен танысты. Жетісайлықтар бүгінде атты кісі түсіп қарайтындай емдеу орнының пайдалануға берілуінде бұрынғы Премьер-Министр Даниал Ахметовтің зор еңбегі бар дегенді айтады. Онысы рас еді.
Өзіміз де куә болғанбыз. Ортасына бомба түскендей айра-жайрасы шығып жатқан аурухананың сырт жағынан келген, мәселе шешетін астаналықтар сүйріктей туфлилеріне шаң жұқтырудан қорынып, тепсеңдеу жерде иіріліп тұрғанда, Даниал Ахметов қызыл кірпіштің үйіндісімен милығып жатқан топырақты қызыл асықтан кешіп, әр жағындағы жапсарлас ғимаратқа тартқан. Сүйегі берік кірпіш іріп тұр. Жаңадан салу керек деді Ахметов. Қапталдасып жүрген аудан әкімі Омарбек Нұржанов ыңғайлы уақытты құр жібермеді. Халықтың саны жыл сайын 7-8 мыңға көбейіп отырған өсімтал ауданға бұл аурухананың тарлық қылатындығын айтып, қосымша төсектер қосу жайын айтты. Яғни, 240 төсектік аурухана, әрі күніне 500 адам қабылдай алатын емхана етіп салу керек. Жөн пікірге Премьер-Министр ұйыды. Қаржы қарастырамыз деген. Сөзінде тұрды.
Алайда, құрылысты сапалы салуды емес, алдымен оның үстінен жонып жеуді әдетке айналдырған құрылыс компаниялары дағдартты. Кейінірек ҚР Премьер-Министрінің орынбасары Өмірзақ Шөкеев те арнайы келіп, шаңдарын сілікті.
Қолдан қолға ауысқан ғимаратты "Нури-Л-Жетісай” ЖШС аяқтады. Серіктестіктің директоры Мұрат Байтелиев пен орталықтың бас дәрігері Бағила Өтеулиеваның бастауымен араладық. Осыдан бес-алты жыл бұрын он екіде бір нұсқасы жоқ орталық аурухана бүгіндері ұзатылатын қыздай малынып тұр. Қымбат әрі сапалы құрылыс материалдарымен.
Құрылыс құнынан бөлек 1 млрд. теңге медициналық құрал-жабдықтарға бөлініпті. Денсаулықтың қадірін бір кісідей білетін, жақында ғана Қытайда ем-дом алып қайтқан Мұрат бауырымыз жетісайлық ауруханаға шетелдік мықты құрал-жабдықтар алуға өзі құмбыл екен. Медициналық каталогтарды ақтарып, бас дәрігер екеуі талай жаңа дүние әкеліпті. Өз жаңа үйіне мүлік алғандай әрқайсысымен қуана таныстырып жүрген жігіт ағасының елге болсыншы деген ниеті қуантты.
Ертеректе қазақтар шала туған жұдырықтай нәрестені тұмаққа немесе бөрікке салып, жоғары іліп қоятынын әдебиеттерден оқып өстік. Су ішерлігі бар болса адам болып кетеді, әйтпесе, амал жоқ.
Қазіргі медицинаның мүмкіндігі ғажап. Төрт-бес айлық болса да қашан қатарына жеткенше бөленетін бесігі бар. Ана құрсағында қалай жатады, сондағы керектің бәрін алады. Атының Тұмақбай болуы да шарт емес.
Құдай бетін аулақ қылсын, кейде адам өртте қалып қояды. Бесік-төсек Шымкентте біреу ғана екен. Оның өзі ескі. Желдеткіші өзінікі емес. Ал жетісайлық бесік-кереует науқасқа ем алу үшін ең қолайлы қондырғы.
Сол сияқты ауыз судың тұздылығынан бүйрегі зардап шегетін, кіші дәреті жүрмейтін аурулар да көбейіп келеді. Шымкент, бергісі Ташкент, әрісі Алматы асатын ағайынның пайдасына гемодиализ, яғни жасанды бүйрек аппараты сатып алынған.
Әрине, адамның ауырмағаны жақсы. Ал ауырған адам үшін жанына сеп, дауа өз ауданыңнан табылып жатса, қандай ғанибет.
Қондырғылар алған жақсы. Бірақ, соны қолдана алатын мамандардың жайы қандай?
Осы қаупімізді айтқанбыз.
Күдігімізді бас дәрігер сейілтуге тырысты. Мәскеуде, Санкт-Петербургте, Алматы мен Астанада дәрігерлері әзірліктен өтіп жатыр екен. Елге келгенде де қашан бастыққанша облыстағы білікті тәлімгерлер көмектеседі.
Сол сапарда жаңа салынып жатқан мектептерді араладық. Жылысу ауылдық округінде және осыған қарасты С.Сейфуллин елді мекенінде жаңа мектеп құрылысы қызу жүріп жатыр екен.
Жылысу елді мекеніндегі атақты шипажайға ат басын бұрдық. Атақты партизан Қасым Қайсеновтің көзі тірісінде қайта-қайта келіп, ем алатын орны. Арасан суының құрамы күшті, буын аурулары, белсіздікке ем.
Жаңа "Жетісай” шипажайы бой көтерген. Қырық орындық. Бағасы да жаманға ұқсамайды. Бес мыңнан алпыс мың теңгеге дейін. Күніне. Араладық. Люкс бөлімі, аппартамент хан, патша түсердей сәнді. Саунасы мен бассейніне дейін әзір тұр.
– Салыстырмалы түрде қымбат болғанымен, қызмет құнына татиды, – дейді директоры Сәулеш Сатиева ханым. – Жұрт қонақ үйге де бір түн үшін жақсы ақы төлейді. Ал төрт мезгіл тамағы бар, емдік процедуралары тегін шипажайдан пайда көп. Тамақтарды да ем алушылардың әрқайсысының қалауымен пісіреміз. Келген жұрт қымбат демейді.
Бәрі де денсаулық үшін ғой. "Ауырып ем іздегенше, ауырмайтындай жол ізде” дейді халық даналығы. Сексен жасқа толған Мақтаарал өсіпті, толыпты. Медицина жағынан да. Облыста жоқ қондырғылары бар орталық ауруханасы тұр. Арзанын іздесең арзаны, қымбатына шамаң жетсе, құнына тұратын шипажайы бар. Шетел барсаң да көретін қызмет түрлері өз ауданыңда бар. Артықтығы, артық ақшаң жаныңда қалады. Торқалы тойын тойлағалы отырған Мақтаарал келісті, келелі би түсетін ордаға айналыпты. Мұның бәрі Қазақстан әлеуетінің қаншалықты артқандығының бір аудандағы мысалы ғана емес пе?!